Η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων είναι μία από τις σημαντικότερες απειλές που αντιμετωπίζουν τα σαρκοφάγα ζώα στην ύπαιθρο, με θύματα θηλαστικά όπως η αλεπού, ο λύκος και η αρκούδα και άγρια πουλιά -κυρίως πτωματοφάγα, όπως οι γύπες αλλά και Χρυσαετοί και άλλα μεγάλα αρπακτικά.

Ενδεικτικά, την εικοσαετία 2000-2020, στην Ελλάδα, έχασαν τη ζωή τους από δηλητηριασμένα δολώματα περισσότερες από 350 αλεπούδες σε πάνω από 100 περιστατικά δηλητηρίασης, ενώ το αμέσως επόμενο πιο πολυπληθές θύμα είναι το Όρνιο με περισσότερα από 200 άτομα να έχουν πεθάνει σε πάνω από 150 περιστατικά δηλητηρίασης. Και τα νούμερα αυτά αποτελούν μόνο την κορυφή του παγόβουνου, καθώς υπολογίζεται πως, ανάλογα με το είδος, μόνο το 3-15% των θυμάτων δηλητηρίασης εντοπίζονται και καταγράφονται (de la Bodega, Cano, Mínguez, 2020).

Επιπτώσεις στην άγρια ζωή

Σε πολλές περιπτώσεις, αυτή η παράνομη πρακτική έχει οδηγήσει σχεδόν στην εξαφάνιση σπάνια και απειλούμενα είδη όπως ο Γυπαετός (που έχει εξαφανιστεί από την ηπειρωτική Ελλάδα και πλέον απαντά μόνο στην Κρήτη), ο Μαυρόγυπας (που πλέον βρίσκεται μόνο στο Εθνικό Πάρκο της Δαδιάς-Λευκίμης-Σουφλίου) και ο Ασπροπάρης, το πιο απειλούμενο είδος πτηνού στη χώρα, με μόνο τέσσερα (4) ζευγάρια να έχουν απομείνει σε όλη την επικράτεια.

Και ενώ οι γύπες δεν αποτελούν τον κύριο στόχο των δηλητηριασμένων δολωμάτων, καθώς δεν προκαλούν ζημιές σε κάποια ανθρώπινη δραστηριότητα, παρ’ όλα αυτά, πέφτουν συχνά θύματα δευτερογενούς δηλητηρίασης μιας και τα δηλητηριασμένα δολώματα δεν κάνουν διακρίσεις. Αποτέλεσμα αυτής της θλιβερής πραγματικότητας είναι ότι σήμερα, στην ηπειρωτική Ελλάδα απομένουν πλέον 30-35 ζευγάρια Μαυρόγυπα και περίπου 20 ζευγάρια Όρνιων, αντίθετα με την Κρήτη, που εξακολουθεί να φιλοξενεί έναν πιο υγιή πληθυσμό του συγκεκριμένου είδους και τα τελευταία ζευγάρια (8-10) Γυπαετού στη χώρα.

Η δηλητηρίαση της άγριας ζωής είναι παράνομη και διώκεται ποινικά, ενώ αποτελεί μία μη επιλεκτική μέθοδο εξόντωσης. Από τη στιγμή που ένα δηλητηριασμένο δόλωμα τοποθετείται στη φύση, δεν υπάρχει τρόπος να ελεγχθεί ποιο είδος θα το καταναλώσει.
Επιπρόσθετα, με την τοποθέτηση ενός δολώματος στη φύση ξεκινάει μία αλληλουχία θανάτων καθώς, αν ένα ζώο πέσει θύμα δηλητηρίασης μετατρέπεται στη συνέχεια το ίδιο σε δηλητηριασμένο δόλωμα, οδηγώντας και άλλα ζώα σε δευτερογενή δηλητηρίαση. Έτσι, καταλήγουμε να έχουμε μια αλυσίδα θανάτων που κάθε κρίκος της αποτελείται από νεκρά ζώα. Ζώα πτωματοφάγα όπως οι γύπες, πέφτουν πολύ εύκολα θύματα δευτερογενούς δηλητηρίασης ακριβώς επειδή είναι στη βιολογία τους να «καθαρίζουν» τη φύση από τα κουφάρια των νεκρών ζώων. Όταν όμως το νεκρό ζώο που καταναλώνουν έχει πεθάνει από δηλητηρίαση, δηλητηριάζονται και εκείνοι, ενώ μπορεί να έχουν μεταφέρει μέρος του δολώματος αρκετά μακριά, ίσως ακόμα και στη φωλιά τους για να ταΐσουν τους νεοσσούς τους.

Επιπτώσεις σε δεσποζόμενα, αδέσποτα και ζώα εργασίας

Η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων στην ύπαιθρο δεν έχει επιπτώσεις μόνο στην άγρια ζωή, αλλά επηρεάζει και δεσποζόμενα και αδέσποτα ζώα -όπως γάτες και σκύλους- καθώς και ζώα εργασίας όπως κυνηγόσκυλα, ποιμενικούς σκύλους και τρουφόσκυλα. Δεν είναι τυχαίο ότι στο σύνολο των καταγεγραμμένων περιστατικών χρήσης δηλητηριασμένων δολωμάτων, το πιο συχνό θύμα είναι οι σκύλοι εργασίας. Εκτός από πολύ θλιβερό, το γεγονός αυτό καταδεικνύει ότι η παράνομη αυτή πρακτική επιφέρει σημαντικές οικονομικές απώλειες στους χρήστες γης που διαθέτουν σκύλους εργασίας, πολλοί από τους οποίους ανήκουν σε συγκεκριμένες ράτσες που είναι δύσκολο να αποκτηθούν ή έχουν περάσει από δαπανηρή εκπαίδευση.

Επιπτώσεις στη δημόσια υγεία

Πέραν των καταστροφικών συνεπειών της για άγρια και οικόσιτα ζώα, η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων συνιστά σοβαρή απειλή και για τη δημόσια υγεία. Οι ίδιοι οι δράστες, εν αγνοία τους, θέτουν τον εαυτό τους, τις οικογένειές τους και τους συγχωριανούς τους σε μεγάλο κίνδυνο, καθώς οι τοξικές ουσίες που χρησιμοποιούνται είναι πολύ δραστικές, ενώ αρκεί μία μικρή ποσότητα για να προκαλέσει πολλούς θανάτους.

Τα δηλητηριασμένα δολώματα τοποθετούνται σε ολόκληρη την επικράτεια, σε κατοικημένες ή περιαστικές περιοχές, αλλά και στη φύση. Δεν αποκλείεται να τα βρει κάποιος ανυποψίαστος περαστικός ή κάποιο μικρό παιδί και σε περίπτωση που τα αγγίξει κατά λάθος να διατρέξει σοβαρό κίνδυνο.

Πότε και πώς ξεκίνησαν όλα

Η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων στα Βαλκάνια και κατ’ επέκταση στην Ελλάδα ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα και εντατικοποιήθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σε όλη την ελληνική ύπαιθρο. Συγκεκριμένα το 1969, σε μία εποχή που ήταν άγνωστη η αξία της βιοποικιλότητας, ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη η χρήση της στρυχνίνης για τον έλεγχο κάποιων ειδών που θεωρούνταν «επιβλαβή», όπως ο λύκος και η αλεπού. Ωστόσο, αυτή η πρακτική προκάλεσε παράπλευρες απώλειες πάντα σε πτωματοφάγα είδη.

Το 1981, όταν άρχισε να αυξάνεται η γνώση για τη δομή και τις λειτουργίες των οικοσυστημάτων, η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων απαγορεύτηκε για το ευρύ κοινό, ωστόσο συνεχίστηκε η χρήση κυανιούχων αλάτων για τον περιορισμό των πληθυσμών της αλεπούς. Από το 1993 η χρήση κάθε είδους δηλητηριασμένου δολώματος έχει απαγορευτεί, για όλους ανεξαιρέτως στην ελληνική επικράτεια. Εντούτοις αυτά χρησιμοποιούνται ακόμη παρανόμως και η δηλητηρίαση της άγριας ζωής κάθε άλλο παρά έχει εξαλειφθεί στη χώρα μας.

Κίνητρα

Το κίνητρο πίσω από ένα περιστατικό δηλητηρίασης είναι αρκετά δύσκολο να αποκαλυφθεί. Ωστόσο, η κατανόηση των πιθανών κινήτρων των δραστών αποτελεί ένα σημαντικό βήμα για την αποτροπή αυτού του εγκλήματος στο μέλλον. Ως πιο σημαντικά κίνητρα έχουν καταγραφεί τα ακόλουθα:

Ζημίες στη ζωική και φυτική παραγωγή

Πολλά περιστατικά δηλητηρίασης στοχεύουν είδη που θεωρείται πως απειλούν τη ζωική παραγωγή, όπως είναι ο λύκος, η αλεπού, η αρκούδα και άλλα μικρότερα θηλαστικά (π.χ. κουνάβια ή νυφίτσες).

Αντίστοιχα, τα δηλητηριασμένα δολώματα έχουν συχνά ως στόχο ζώα που προκαλούν ζημιές στις καλλιέργειες, όπως ο ασβός, ο αγριόχοιρος, το κοράκι.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, εκτός από την απώλεια ειδών της άγριας πανίδας, θανατώνονται δεκάδες σκυλιά, προκαλώντας μεγάλες οικονομικές απώλειες στους ιδιοκτήτες τους.

Πώς μοιάζει ένα δηλητηριασμένο δόλωμα;

Ως δηλητηριασμένο δόλωμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί οτιδήποτε βρώσιμο. Μπορεί να είναι κάτι πολύ μικρό, όπως ένα κομμάτι ψάρι, ένα κομμάτι λουκάνικο ή ένα κεφτεδάκι∙ ή κάτι πολύ μεγάλο, όπως ένα ολόκληρο νεκρό πρόβατο ή άλογο.
Συνήθως οι δράστες τα παρασκευάζουν χρησιμοποιώντας τοξικές ουσίες που συχνά είναι κάποιο φυτοφάρμακο νόμιμο ή παράνομο. Στην Ελλάδα, μεταξύ των πιο «δημοφιλών» τοξικών ουσιών είναι το Methomyl, το Carbofuran και το Endosulfan. Άλλο είδος συχνά χρησιμοποιούμενου δηλητηριασμένου δολώματος είναι τα δολώματα κυανίου, που αποτελούνται από κυανιούχα άλατα μέσα σε παραφίνη και μοιάζουν με μικρά κομματάκια από κερί.